تنها مقاله منتشرشده در‌مورد ایمنی و اثربخشی واکسن کووید-۱۹ تولید دانشگاه بقیه‌الله متعلق به سپاه پاسداران به نام «نورا»، که در ماه اوت سال ۲۰۲۲ میلادی در مجله «ویروس‌شناسی پزشکی» آمریکا منتشر شده بود، پس از مطرح شدن تناقض‌ها و ایرادهای علمی و همچنین عدم افشای تضاد منافع، سلب اعتبار شد.
وزارت بهداشت جمهوری اسلامی در اسفند سال ۱۴۰۰ مجوز واکسن «نورا» را برای مصرف اضطراری صادر کرد و میلیون‌ها دز از این واکسن نیز در ایران تزریق شد.
مقامات بهداشتی جمهوری اسلامی اثربخشی این واکسن را ۹۴ درصد اعلام کردند.
مقاله‌ای که اکنون سلب اعتبار شده است، در «مجله ویروس‌شناسی پزشکی» منتشر شده بود و مربوط به فاز نخست کارآزمایی بالینی و تنها گزارش انتشاریافته در مورد آزمایش‌های بالینی این واکسن بود.
- ایرادهای «جدی» مقاله نورا چه هستند؟
دونالد فورتال، رئیس بخش بیماری‌های عفونی دانشگاه کالیفرنیا- ارواین، در سال گذشته مطلب مفصلی در قالب «نامه به سردبیر» در این رابطه نوشت و چندین نگرانی عمده خود را در مورد مقاله واکسن نورا مطرح کرد.
او از اینکه این مقاله به رغم اینکه حاوی «ایرادهای جدی» است، پس از بازبینی جمعی برای انتشار پذیرفته شده است، ابراز شگفتی کرده بود.
دکتر فورتال در گفتگو با بخش فارسی صدای آمریکا در مورد ایرادهای جدی این مقاله گفت: «ترکیبی از چندین موضوع مختلف، کیفیت ضعیف این مطالعه را تقویت کرده است» و افزود: «یکی از بزرگ‌ترین مسائل این است که به نظر می‌رسد چندین نفر در گروه دارونما در حال تولید آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده هستند، حتی با اینکه واکسن دریافت نکرده‌اند. این اتفاق نباید رخ می‌داد مگر اینکه روش‌های آزمایشی آنها نادرست باشد یا برخی از فعالیت‌های خنثی‌کننده در خون، به جای واکسیناسیون نتیجه ابتلا به ویروس باشد که این موضوع در مورد گروه واکسینه‌شده نیز صادق است.»
رئیس بخش بیماری‌های عفونی دانشگاه کالیفرنیا- ارواین افزود که روش‌های مورد استفاده برای اندازه‌گیری فعالیت آنتی‌بادی خنثی‌کننده در خون نیز در این مقاله «به شکل ضعیفی» توصیف شدهاند و اضافه کرد: اینکه بفهمیم قابل اعتماد هستند یا خیر، دشوار است.
دونالد فورتال گفت: «به نظر می‌رسد نویسندگان برخی از دادهها را هنگام گزارش دادن آنتی‌بادی خنثی‌کننده کنار گذاشته باشند که نمی‌دانیم آیا به عمد آنها را کنار گذاشته‌اند چون نتایج را دوست نداشتند یا اینکه تنها ضعف گزارش‌دهی دادهها بوده است.»
از دیگر ایرادهای مطرح‌شده توسط دکتر فورتال، گزارش تیتر آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده است که به گفته او «اغلب بسیار پایین» بوده است، که نشان می‌دهد «واکسن خیلی خوب عمل نمی‌کند.»
او افزود تمامی این ایرادها و همچنین وجود «تضاد منافع» باعث می‌شود ارزیابی اثربخشی واکسن دشوار شود.
در ماه ژانویه، یک اپیدمیولوژیست در استرالیا هم ایرادهای دیگری را از جمله ارقام «غیر ممکن» و «متضاد» در رابطه با مقاله واکسن «نورا» مطرح کرد.
- روند بازنگری پیش از انتشار و توضیح سردبیر
شو جیانگ گائو، سردبیر مجله، با مطرح شدن ایرادهای مقاله از سوی این دو متخصص به «ریترکشن واچ» گفت که این مجله پیش از انتشار، مقاله را دو مرتبه برای «بررسی دقیق» در اختیار کارشناسان این حوزه قرار داده بود.
او همچنین گفت که پاسخ نویسنده‌ها به ایرادها نیز سه دور ارزیابی شده است و هر مرتبه، دو کارشناس آنها را بررسی کرده‌اند.
سردبیر مجله تا زمان تنظیم این گزارش به تماس صدای آمریکا برای توضیح بیشتر در مورد این بازبینی‌ها پاسخ نداد، ولی سخنگوی پایگاه اطلاعاتی معتبر «وایلی» که مقاله کارآزمایی فار یک واکسن نورا در آنجا منتشر شده بود، به صدای آمریکا گفت: «مقاله پس از بررسی‌های انجام شده توسط تیم پژوهشی ما با همکاری مدیران مجله پس داده شد.»
او افزود: «همانطور که در بیانیه انصراف گفته شده است، تحقیقات، تناقضات قابل توجهی را با نتایج گزارش شده در مقاله نشان داد و نویسندگان نتوانستند به اندازه کافی به این نگرانی‌ها پاسخ دهند.»
دکتر دونالد فورتال نیز در رابطه با روند بازبینی پیش از انتشار مقاله به صدای آمریکا گفت: «من ارزیابی‌های انجام شده پیش از انتشار را ندیده‌ام، بنابراین خیلی سخت است که بتوانم در موردشان پاسخ دهم. اما حدس من این است که کارشناسان اصلی بازبینی، زمان یا انرژی زیادی را به ارزیابی مقاله اختصاص نداده‌اند.»
او با اشاره به اینکه این موضوع نسبتاً رایج است، گفت: «مردم سرشان شلوغ است و پیدا کردن بازبینان خوب ممکن است سخت باشد. من هم به عنوان ویراستار کار کرده‌ام و بارها پیش آمده که مجبور شده‌ام از ۲۰ نفر یا بیشتر تقاضا کنم مطلبی را بازیینی کنند تا بتوانم یک یا دو نفر را بیابم.»
در ماه مارس، مجله تصمیم گرفت این مقاله را پس بدهد یا در واقع سلب اعتبار کند و در عین حال عنوان کرد که نویسندگان نتوانستند وجود تضاد منافع بالقوه را افشا کنند و تأکید شد که این موضوع می‌تواند بر تفسیر نتایج ارائه شده تأثیر بگذارد.
- ابوالقاسمی: تصمیمی سیاسی بود؛ ناشر: صرفا بر اساس تحلیل‌های علمی بود
حسن ابوالقاسمی از دانشگاه بقيه‌الله در ایمیلی به «ریترکشن واچ»، سلب اعتبار این مقاله را «تصمیمی سیاسی و نه علمی» خواند.
سخنگوی پایگاه اطلاعاتی «وایلی» می‌گوید: «تمام تحقیقاتی که ما انجام می‌دهیم، مطابق با بهترین شیوه‌های جهانی ارائه شده توسط «کمیته اخلاق در نشر» انجام می‌شود و صرفاً بر اساس تحلیل‌های علمی ارائه‌شده در مقاله است.»
رئیس بخش بیماری‌های عفونی دانشگاه کالیفرنیا-ارواین نیز در مورد واکنش ابوالقاسمی به صدای آمریکا گفت: «نظرات من تنها بر اساس آنچه در مقاله نوشته شده بود است. من مطلقاً هیچ اختلاف یا تضاد سیاسی با همکارانم در ایران ندارم.»
- واکسن‌های تزریق‌شده و آنها که در انبار ماند
کارشناسان پس از سلب اعتبار مقاله واکسن «نورا» در‌مورد احتمال اینکه سازمان غذا و داروی ایران بر اساس همین دادهها مجوز فازهای بعدی را صادر کرده و در نهایت به آن مجوز مصرف داده باشد، ابراز نگرانی کرده‌اند.
ابوالقاسمی چندی پیش به خبرگزاری تسنیم گفته بود وزارت بهداشت ایران ۳ میلیون دز واکسن نورا خریداری کرد در حالی که میزان واکسن تولیدشده، ۵ میلیون دز بوده است.
او افزود: «این واکسن‌ها در انبار‌ها باقی مانده‌اند و در صورت عدم خریداری و اتمام تاریخ انقضا، امحا خواهد شد.»
بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت دولت ابراهیم رئیسی، واکسن «نورا» را «یکی از بهترین واکسن‌های دنیا» معرفی کرده بود.
این در شرایطی است که فن‌آوری این واکسن مبتنی بر پروتئین نوترکیب است و مطالعات مختلف در سراسر دنیا نشان داده که واکسن‌های مبتنی بر فن‌آوری «ام‌آر‌ان‌ای» بیشترین اثربخشی را برای کووید-۱۹ نشان داده‌اند.
بسیاری از کارشناسان و انجمن ایمونولوژی و آلرژی ایران خواستار تأمین واکسن‌های مؤثر مبتنی بر «ام‌آر‌ان‌ای» شدهاند که از همان آغاز با هدف تمرکز بر تولید داخلی، توسط علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، ممنوع شد.
در همان زمان، نامه سرگشاده ۲ هزار و ۵۰۰ تن از «اساتید و اعضای هیات علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور» که بهرام عین‌اللهی نیز یکی از آنها بود، به حسن روحانی، رئیس‌جمهوری وقت، هم خبرساز شد که در آن ابهاماتی را در مورد فرآیند تأیید و عوارض واکسن‌های آمریکایی و بریتانیایی مطرح کرده بودند.
هیچ یک از واکسن‌های کووید-۱۹ تولید ایران تاکنون مجوز سازمان بهداشت جهانی را دریافت نکرده‌اند.
