Preševska dolina i mnogi stanovnici albanske nacionalnosti odavno se ne osećaju kao stanovnici države Srbije. Većina njih se oseća kao da pripada Kosovu, a jedan mali broj je okrenut vlastima u Tirani i ideji velike Albanije. Pretežno albansko stanovništvo koje živi u Bujanovcu, Preševu i Medveđi i zvanično ne postoji za Srbiju jer se nisu odazvali popisu stanovništva iz 2011. godine, umesto toga barata se samo procenama. U razgovoru sa jednim od mlađih političara u Bujanovcu , Ragmi Mustafom, koji je trenutno šef odborničke grupe Partije za demokratsko delovanje (PDD) pitam da li se oseća kao stanovnik Srbije:
"Ovo je pitanje od 100 miliona dolara. Šta bi značilo da ja osećam Srbiju kao svoju zemlju? Da li se Albanci tretiraju u Srbiji kao građani prvog reda? Ja i dalje imam utisak da se Albanci tretiraju u Srbiji kao građani drugog reda," odgovara Mustafa dok sedimo u jednom od kafea na centralnom trgu u Bujanovcu.
Samo neki od problema, koji nisu od juče, je odbijanje da Srbija primeni dvojezičnost u svim institucijama i zvaničnim dokumentima, odsustvo školiskih udžbenika na albanskom jeziku, nepriznavanje diploma iz Prištine i nespremnost Beograda da ispoštuje više sporazuma koji su potpisani sa Albancima iz Preševske doline.
"Prema zakonu o nacionalnim manjinama i po zakonu o upotrebi jezika i po lokalnim zakonima se kaže da u svim opštinama u kojima ima 15 odsto neke manjine (odnosno manjina) taj jezik treba da bude u službenoj upotrebi. Neke table na zgradama su promenjene i stavljene su dvojezične, ali dokumentacija koja izlazi je pretežno na sprskom. Odnosno sve institucije republičkog karaktera imaju problem da tu zakonsku normu sprovedu do kraja," objašnjava Mustafa.
"Da bi se promijenila demografska struktura stanovništva na Kosovu, srpske vlasti su davne 1987. dodijelile status opštinama Zubin Potok, Leposavić i Zvečani da bi povećali i administrativni dio Srba u cijeloj strukturi Kosova. Zvanični Beograd ima maćehinski odnos do tog dijela Srbije. Iako postoji Koordinaciono telo za jug Srbije nije u potpunosti jasno šta ono radi osim što troši enormna novčana sredstva poreskih obveznika, a nije primijećen nikakav napredak njegovim dugogodišnjim prisustvom u tom delu Srbije," kaže Zijad Bećirović, direktor Međunarodnog instituta za bliskoistočne i balkanske studije (IFIMES) iz Ljubljane.
Postoje još neki aspekti zbog kojih se Albanci ne osećaju kao ravnopravni građani Srbije, kao što je upadljivo odsustvo svih predsedničkih kandidata u ovom delu Srbije na poslednjim izborima. I nije to samo osećanje. Mustafa navodi da su neke stvari promenjene u sudstvu i policiji, ali nedovoljno.
"Kada smo poslali dopis policiji da je albanski jezik u službenoj upotrebi, oni su rekli da znaju ali da nemaju profesionalnog prevodica, nego je za prevod zadužen običan policajac. To nije po zakonu i policija se složila sa time i rekla da će da to odradi novom sistematizacijom što se nije desilo evo već 4 godine. Tako da nemaš osećaj da si građanin Srbije jer te država tako tretira," navodi šef odborničke grupe jedan od mnogih primera.
Mustafa je magistrirao sociologiju u Prištini, ali njegova diploma u Beogradu nije priznata. Većina mladih iz ovog dela Srbije se odlučuje da studira na Kosovu, a razlog je jezik.
Nixhmedin Ahmedi, rukovodilac službe za vanredne situacijeu Preševu, kaže da se ni on ne oseća kao stanovnik Srbije.
"Nije mi važno kako će se zvati država u kojoj živim. Bitno mi je da sam bezbedan, da imam slobodu, da mogu da govorim albanski jezik i da imam Albansku zastavu, ne Kosovsku zastavu, nego Albansku, jer moj predsednik je Edi Rama. Političari pokušavaju da stvore veštačku državu Kosovo," kaže Ahmedi.
Pozicije i obaveze Beograda i Prištine su potpuno različite kada govorimo o albanskoj manjini u Preševu, Bujanovcu i Medveđi, kaže Albert Rakipi sa Instituta za međunarodne studije iz Tirane, i dodaje da je Srbija nadležna za ove gradove.
"Albanska vlada i institucije bi trebale da budu glasnije u obeshrabrivanju diskrimatorne politike srpskih vlasti prema albanskoj manjini u regionu. I pre nego što ova obaveza padne na Republiku Albaniju i njene institucije, ali je u prvom redu obaveza Srbije, to bi trebao da bude posao Vlade Kosova i njihovih institucija. Preševo, Bujanovac i Medveđa dele istu geografsku, kulturnu i ekonomsku vezu sa Kosovom," navodi Rakipi.
Nikola Burazer, programski direktor iz Centra savremene politike kaže da se ove opštine suočavaju sa brojnim problemima, a izdvaja nerešene i nagomilane ekonomske – koji su možda i najvidljiviji na oko na jugu Srbije.
“A sa druge strane je tu nerešeno pitanje Kosova i njegov neprekidni uticaj na stanje u ove tri opštine. Albanci iz ovog područja svakako gravitiraju ka Prištini ili Gnjilanu daleko više nego ka Beogradu ili Vranju i to je pre svega posledica njihove nespešne integracije u Srbiji,” objašnjava Burazer.
Sa ovim se slaže i Bećirović, koji kaže da je u albanskoj percepciji područje opština Preševo, Medveđa i Bujanovac predstavlja tzv. istočno Kosovo.
" Na drugoj strani vlasti Kosova teško dodjeljuju državljanstva Kosova Albancima iz tog dijela Srbije, jer na takav način žele spriječiti iseljavanje. Albanci sa Kosova i Preševske doline su snažno porodično povezani kao što su povezani i Albanci sa Kosova i iz Makedonije, dok je situacija sa Albanijom potpuno drugačija," objašnjava Bećirović.
Albanci su 2011. godine bojkotovali popis stanovništva, tako da sada ima 264 Albanaca u Bujanovcu, u Preševu 400 i nešto, a u Medveđi preko 1000 po tom popisu.To je mali broj koji su se izjasnili, a Vlada je uradila svoju procenu sa međunarodnim institucijama prema kojoj je opština Bujanovac u to vreme imala 38.300 stanovnika, opština Preševo 29.600 i opština Medveđa 7.442 stanovnika. Po zvaničnim brojkama u ostatku Srbije bez Bujanovca, Preševa i Medveđe ima nekih 4700 Albanaca. Podatak iz 2011. godine je da albanski jezik, kao maternji, govori više od 10 000 ljudi. Mustafa objašnjava da je bojkot popisa nastao iz različitih problema, a jedan od najvećih je upravo nepoštovanje mnogobrojnih dogovora oko jezika, socijalne zaštite, pravosuđa i ekonomije koje srpska vlada nije poštovala.
Jedan od dogovora koji su propali je i onaj iz 2009. godine između albanskih političkih predstavnika, OEBS-a i Vlade o rekonstrukciji Kooridicionog nacionalnog tela - koji se uopšte nije desio, jer su razgovori zamrli pre tri ili četiri godine.
Mustafa objašnjava da je taj dijalog, kao i mnogi drugi, počeo i nikada se nije završio.
" I neće se završiti. Isto tako će biti i sa pozivom na dijalog oko Kosova, koji mislim da neće imati nikakvog uticaja, a naši politički stavovi se znaju. Skupština albanskih odbornika Bujanovca, Preševa i Medveđe je 2006. godine usvojila političku platformu predstavljanja svih Albanaca iz tog dela, koja kaže i ovo između ostalog - eksplicitno, ne traži se autonomija, ali se traže veće kompetencije za sudstvo, policiju i druge organe da bi mogli da se integrišemo u sam sistem. Ukoliko se ne ispoštuju ovi zahtevi, Albanci će se vratiti referendumu iz 1992. godine kojim je tražena teritorijalna autonomija sa pravom da se pripoji Kosovu," navodi Mustafa.
Za Ahmedija Kosovo je završena stvar, jer su, kako kaže, oni sami na svome. Što se tiče unutrašnjeg dijaloga, vlasti ne smeju da kažu ono što i mala deca znaju, jer bi izgubili vlast, objašnjava Ahmedi.
Bećirović misli da Albanci iz tog dela Srbije vide šansu u evropskoj perspektivi Srbije u kojoj bi zajedno bili još Kosovo, Makedonija i Albanija.
"U suprotnom tražit će druga rješenja. Jedno od rješenja koje je već u opticaju, da se ukoliko dođe do osnivanja Zajednice srpskih opština na sjeveru Kosova formira i Zajednica albanskih opština na jugu Srbije. Albanci iz Preševske doline ne skrivaju, da bi radije bili u nekom drugom državno-pravnom aranžmanu, samo ne u postojećem," navodi Bećirović.
Pitanje Kosova utiče na ovo podučje naročito zbog toga što je ono posredno uvučeno u gotovo svaki scenario rešavanja ovog problema u okviru dijaloga Beograda i Prištine, navodi Burazer I objašnjava da je nekoliko rešenja moguće kada se govori o Preševskoj dolini.
“Dok određeni glasovi govore o razmeni teritorija između Srbije i Kosova, drugi insistiraju na reciprocitetu između prava Srba na Kosovu i Albanaca u Srbiji. Samim tim ovo područje može biti predmet političke trgovine u budućnosti. Drugim rečima, ono predstavlja taoca problema statusa Kosova i dijaloga Beograda i Prištine, što ima značajne posledice. Dok se ova oblast ne “izdvoji” iz rešavanja kosovskog pitanja, tamo će postojati nestabilnost koja će ugrožavati integraciju Albanaca i razvoj ovog područja,” navodi Burazer.
Većina njih misli da bi u procesu evrointegracija u Srbiji za Albance situacija bila bolja i povoljnija, ali Srbija je otovorila nekoliko poglavlja vezana za ljudska i manjinska prava, a lideri u Preševu i Bujanovcu nemaju uvid u ova poglavlja. Mustafa navodi da oni nisu zadovoljni ni sa vlastima u Prištini, ni u Tirani, a kada je u pitanju dijalog Beograda i Prištine, Albanaci u Bujanovcu, Preševu i Medveđi "su bili i ostali taoci dogovora između Prištine i Beograda".
Ali svakako se stiče utisak da su Albanci iz ovog dela najviše upućeni na Kosovo i da najbolju saradnju i komunikaciju imaju upravo kosovskim vlastima i institucijama.
"Albanci iz Preševske doline su dominantnog mišljenja da Srbija želi tu teritoriju ali ne i njih. Radi se o strateškom području preko kojeg se odvija komunikacija Beograd – Solun. Tirana smatra da je to područje upućeno na Kosovo. Preševska dolina sa Kosovom dijeli zajedničku istoriju, porodične veze, mentalitet, ekonomska saradnja, kulturna, običaji i faktički u tom dijelu Srbije više se živi kosovski nego srbijanski," navodi Bećirević.