KAMATIVI —
Izakhamizi ze Kamativi zithi zicela ugatsha olugcina izinyamazana zendle olwe Parks and Wildlife Management Authority (PWMA) luze ngokuphangisa luzosusa loba ukubulala ingwenya ezicatshangelwa ngaphezu kwekhulu ezisedamu lenkomponi esezibulele abantu abalahlekelwa yimisebenzi asebezama ukuziphilisa ngokugola inhlanzi abayisithupha, zalimaza abangaphezu kwamatshumi amabili asebeyizigoga kanti njalo seziqede lezifuyo ezinatha lapho
Umgodi we Kamativi owawungowe Zimbabwe Mining and Development Commission utholakala lapho umfula uGwayi ungena khona phakathi kwezintaba usiyatshibilika okokucina ukhomba enhla usiyangena komlindi-uyacina lapho othulela wonke amanzi kumfula omkhulu uGwembe.
Zinhle njengabantu izintaba zase Kamativi lanxa usumchaphile uGwayi zize ziyefika lapho eziphela khona umgwaqo we Binga usungena amahlathi uqonde edolobheni lakhona. Kodwa phakathi kobuhle obungaka kuhlezi amanxiwa enkomponi ye Zimbabwe Mining Development Commission (ZMDC) ye Kamativi eyavalwa ngo 1994 ngenxa yokusweleka kwemali, ukuwa kwentengo yensimbi eyayigejwa lapho emhlabeni wonke kanye lokunga setshenziswa kuhle kwemali yinkokheli ye ZMDC.
Namhlanje owayesazi i Kamativi ngaphambi kokuvalwa komgodi angayikhumbula ingadi yase Eden okwakuyile indawo kwehle izinyembezi uma ebona izakhiwo esezidilikile, izinsimbi zemigodini esezabuthwa ngabadla ilifa leziphukuphuku bayazithengisa, izindlu zenkomponi esezidilike kanye labantu abangalandlela yokuziphilisa abalobuyanga obulotshwe ebusweni.
Babalelwa ngaphezu kwenkulungwane ezimbili (2000) abantu abalahlekelwa yimisebenzi ngesikhathi umgodi uvalwa eminyakeni engamatshumi amabili adluleyo.
Lanxa abanye ababevela emazweni abalisela i Malawi, Zambia, Mozambique le Tanzania babuyela kibo kwathi abakuleli labo babuyela ezigabeni zabo zokuzalwa, izizalwane ze Kamativi ezingelalo elinye ikhaya ezasala lapho zithi seziphila phakathi kwelitshe lembokodo ngenxa yokuswela.
Ngenxa yokusweleka kwemisebenzi lokufa kwama co-operative ake abunjwa kuthiwa abantu be Kamativi bazigebhele bathengise i tin elapho, uzulu we Kamativi waphendukela edame elikhulu elakhiwa yinkampani ukugcinela amanzi enkomponi yonke ukuyathiya inhlanzi zokudla lokuthengisa.
Kuthiywa inhlanzi ubusukU lemini kulelidamu kodwa i Studio 7 ithole ukuthi bonke abangena emanzini bethiya benza lokho besazi ukuthi kungenzakalanga bengaphumi kumbe baphume emanzini sebeyizigoga ngoba bangahlaselwa zingwenya noma nini.
Abaxoxe le Studio 7 kulelidolobho bathi zilutshwana imuli ezingakathintwa yisehlakalo sokulahlekelwa loba ukulimalelwa yisihlobo sesihlaselwe yingwenya sithiya kulelidamu. Unkosikazi Isabel Banda ulandisa ngodubo olubhekana labazama ukuziphilisa ngokuthiya inhlanzi edamu le Kamativi.
UNkosikazi Esther Mutale ngomunye wabahlali be Kamativi abakhala ngokuthi ingwenya sezibavalele indawo yabo eyodwa ebisabaphilisa selokhu balahlekelwa yimisebenzi kuvalwa umgodi.
Uqhubeke esithi lanxa kunjalo, abantu batshona njalo balale bengena kulelidamu bethiya ngoba uma bengasenzanga njalo akudliwa lutho emakhaya. Uthi akulandlela abagoli benhlanzi abangazivikela ngayo ekuhlaselweni zingwenya ngoba abalazikepe abangathiya behlezi kuzo.
Izigoga zengwenya zibonakala ngezandla, inyawo lemibala eyahletshunwa zingwenya kanti njalo bayisithupha abafa e Kamativi bebulawa zingwenya.
Umnumzana Timothy Mvula ngumgcinisihlalo wenhlanganiso yabahlali bendawo eye Kamativi Residents Association kanti njalo ungomunye wabasala begogekile ngemva kokulunywa yingwenya ethiya inhlanzi. Ulandisa ngezigoga eziseKamativi lokuthi kungani abantu bebona kungcono ukumelana lengozi engaka.
UMvula uthi ubuyanga obuhambisana lendlala osobungene eKamativi yibo obuzakwenza ukuthi abantu bengayekeli ukugola inhlanzi kulelidamu lanxa besazi ukuthi lokhu kuza lengozi yokufa. Umgcinisihlalo we Kamativi Early Settlers Development Organisation umnumzana Freeman Banda yena uthi sebenze imizamo eminengi yokubonisana labanikazi bendawo ledamu abe ZMDC ngaloludubo kodwa abatholi ncedo. Uchaza ukuthi bafisa ukuzisebenzisa njani abahlali be Kamativi ingwenya esezikhathaze phakathi komuzi.
Ulandise njalo ngokuthi uzulu kajabuli ngendlela abogatsha lwezinyamazana zendle kanye labekhansili abajikelana ngayo inyoka ephilayo ngokuthi kungumlandu kabani ukuhlenga uzulu we Kamativi kunani lengwenya elikhulayo. Uthi ngaphandle kwabantu, ingwenya seziqede inkomo zabalemilaga yezifuyo ezinatha edamu le Kamativi.
Isigaba seSongwa esiseduze leKamativi laso sesileminyaka sibhekane lodubo olufanayo kodwa sihlutshwa zingwenya ezingabambili eseziqede imbuzi. Ukhansila ka Ward 16 egoqela lesisigaba uMnumzama Cosmas Mwakiposa ulandisa ngempendulo abayiphiwe lugatsha lwezinyamazana zendle ngesikhathi becele uncedo.
Isikhulumeli sogatsha lweParks and Wildlife Management Authority uNkosikazi Caroline Washaya-Moyo utshele iStudio 7 ukuthi akusumlandu wabo ukususa loba ukubulala ingwenya ezihlupha eKamativi ngoba lelodamu lisemhlabeni kahulumende owabuye wabolekiswa okwesikhathi eside (long-lease) kumuntu makhaza.
Uchaze njalo ukuthi ingwenya ezitholakala emadamu anjengele Songwa elisemhlabeni wekhansili yesigaba zingumlandu wogatsha lwekhansili lwe Communal Areas Management Programme for Indigenous Resources (CAMPFIRE).
Umgodi we Kamativi owawungowe Zimbabwe Mining and Development Commission utholakala lapho umfula uGwayi ungena khona phakathi kwezintaba usiyatshibilika okokucina ukhomba enhla usiyangena komlindi-uyacina lapho othulela wonke amanzi kumfula omkhulu uGwembe.
Zinhle njengabantu izintaba zase Kamativi lanxa usumchaphile uGwayi zize ziyefika lapho eziphela khona umgwaqo we Binga usungena amahlathi uqonde edolobheni lakhona. Kodwa phakathi kobuhle obungaka kuhlezi amanxiwa enkomponi ye Zimbabwe Mining Development Commission (ZMDC) ye Kamativi eyavalwa ngo 1994 ngenxa yokusweleka kwemali, ukuwa kwentengo yensimbi eyayigejwa lapho emhlabeni wonke kanye lokunga setshenziswa kuhle kwemali yinkokheli ye ZMDC.
Namhlanje owayesazi i Kamativi ngaphambi kokuvalwa komgodi angayikhumbula ingadi yase Eden okwakuyile indawo kwehle izinyembezi uma ebona izakhiwo esezidilikile, izinsimbi zemigodini esezabuthwa ngabadla ilifa leziphukuphuku bayazithengisa, izindlu zenkomponi esezidilike kanye labantu abangalandlela yokuziphilisa abalobuyanga obulotshwe ebusweni.
Babalelwa ngaphezu kwenkulungwane ezimbili (2000) abantu abalahlekelwa yimisebenzi ngesikhathi umgodi uvalwa eminyakeni engamatshumi amabili adluleyo.
Lanxa abanye ababevela emazweni abalisela i Malawi, Zambia, Mozambique le Tanzania babuyela kibo kwathi abakuleli labo babuyela ezigabeni zabo zokuzalwa, izizalwane ze Kamativi ezingelalo elinye ikhaya ezasala lapho zithi seziphila phakathi kwelitshe lembokodo ngenxa yokuswela.
Ngenxa yokusweleka kwemisebenzi lokufa kwama co-operative ake abunjwa kuthiwa abantu be Kamativi bazigebhele bathengise i tin elapho, uzulu we Kamativi waphendukela edame elikhulu elakhiwa yinkampani ukugcinela amanzi enkomponi yonke ukuyathiya inhlanzi zokudla lokuthengisa.
Kuthiywa inhlanzi ubusukU lemini kulelidamu kodwa i Studio 7 ithole ukuthi bonke abangena emanzini bethiya benza lokho besazi ukuthi kungenzakalanga bengaphumi kumbe baphume emanzini sebeyizigoga ngoba bangahlaselwa zingwenya noma nini.
Abaxoxe le Studio 7 kulelidolobho bathi zilutshwana imuli ezingakathintwa yisehlakalo sokulahlekelwa loba ukulimalelwa yisihlobo sesihlaselwe yingwenya sithiya kulelidamu. Unkosikazi Isabel Banda ulandisa ngodubo olubhekana labazama ukuziphilisa ngokuthiya inhlanzi edamu le Kamativi.
UNkosikazi Esther Mutale ngomunye wabahlali be Kamativi abakhala ngokuthi ingwenya sezibavalele indawo yabo eyodwa ebisabaphilisa selokhu balahlekelwa yimisebenzi kuvalwa umgodi.
Uqhubeke esithi lanxa kunjalo, abantu batshona njalo balale bengena kulelidamu bethiya ngoba uma bengasenzanga njalo akudliwa lutho emakhaya. Uthi akulandlela abagoli benhlanzi abangazivikela ngayo ekuhlaselweni zingwenya ngoba abalazikepe abangathiya behlezi kuzo.
Izigoga zengwenya zibonakala ngezandla, inyawo lemibala eyahletshunwa zingwenya kanti njalo bayisithupha abafa e Kamativi bebulawa zingwenya.
Umnumzana Timothy Mvula ngumgcinisihlalo wenhlanganiso yabahlali bendawo eye Kamativi Residents Association kanti njalo ungomunye wabasala begogekile ngemva kokulunywa yingwenya ethiya inhlanzi. Ulandisa ngezigoga eziseKamativi lokuthi kungani abantu bebona kungcono ukumelana lengozi engaka.
UMvula uthi ubuyanga obuhambisana lendlala osobungene eKamativi yibo obuzakwenza ukuthi abantu bengayekeli ukugola inhlanzi kulelidamu lanxa besazi ukuthi lokhu kuza lengozi yokufa. Umgcinisihlalo we Kamativi Early Settlers Development Organisation umnumzana Freeman Banda yena uthi sebenze imizamo eminengi yokubonisana labanikazi bendawo ledamu abe ZMDC ngaloludubo kodwa abatholi ncedo. Uchaza ukuthi bafisa ukuzisebenzisa njani abahlali be Kamativi ingwenya esezikhathaze phakathi komuzi.
Ulandise njalo ngokuthi uzulu kajabuli ngendlela abogatsha lwezinyamazana zendle kanye labekhansili abajikelana ngayo inyoka ephilayo ngokuthi kungumlandu kabani ukuhlenga uzulu we Kamativi kunani lengwenya elikhulayo. Uthi ngaphandle kwabantu, ingwenya seziqede inkomo zabalemilaga yezifuyo ezinatha edamu le Kamativi.
Isigaba seSongwa esiseduze leKamativi laso sesileminyaka sibhekane lodubo olufanayo kodwa sihlutshwa zingwenya ezingabambili eseziqede imbuzi. Ukhansila ka Ward 16 egoqela lesisigaba uMnumzama Cosmas Mwakiposa ulandisa ngempendulo abayiphiwe lugatsha lwezinyamazana zendle ngesikhathi becele uncedo.
Isikhulumeli sogatsha lweParks and Wildlife Management Authority uNkosikazi Caroline Washaya-Moyo utshele iStudio 7 ukuthi akusumlandu wabo ukususa loba ukubulala ingwenya ezihlupha eKamativi ngoba lelodamu lisemhlabeni kahulumende owabuye wabolekiswa okwesikhathi eside (long-lease) kumuntu makhaza.
Uchaze njalo ukuthi ingwenya ezitholakala emadamu anjengele Songwa elisemhlabeni wekhansili yesigaba zingumlandu wogatsha lwekhansili lwe Communal Areas Management Programme for Indigenous Resources (CAMPFIRE).