គណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាដែលមានមូលដ្ឋាននៅសហរដ្ឋអាមេរិកកំពុងងាកមកផ្តោតចំណាប់អារម្មណ៍លើការដាក់ឱ្យរដ្ឋាភិបាលលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ទទួលខុសត្រូវចំពោះការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សនានាដែលបានកើតឡើងក្នុងរយៈពេលជិត៤ទសវត្សរ៍នៅកម្ពុជាក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់លោក។
លោក Paul Hoffman (ប៉ូល ហប់មែន) ស្នងការនៃគណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាបានថ្លែងក្នុងកិច្ចប្រជុំតាមអនឡាញកាលពីចុងខែកក្កដាថា៖ «ការដាក់ឱ្យរបបលោក ហ៊ុន សែន ទទួលខុសត្រូវជារឿងសំខាន់ណាស់ចំពោះការរំលោភធ្ងន់ធ្ងរនិងអស់រយៈពេលជាយូរមកហើយលើច្បាប់អន្តរជាតិប្រសិនបើប្រទេសកម្ពុជាត្រូវងើបចេញពីឧក្រិដ្ឋកម្មរបស់របបលោក ហ៊ុន សែន»។
គណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជា (Commission of Inqury for Cambodia) គឺជាអង្គការស្ម័គ្រចិត្តឯករាជ្យដែលបង្កើតឡើងដោយសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្សខ្មែរនៅក្រៅប្រទេសកាលពីពាក់កណ្តាលឆ្នាំ២០២១។ ក្នុងរយៈពេលជាង១ឆ្នាំកន្លងមកនេះគណៈកម្មការនេះផ្តោតខ្លាំងលើការស្វែងរកការពិតតាមរយៈការសិក្សាលើរបាយការណ៍សិទ្ធិមនុស្សនានានិងធ្វើសវនាការជាមួយនឹងអ្នកជំនាញច្បាប់ អ្នកជំនាញសិទ្ធិមនុស្សនិងជនរងគ្រោះជាច្រើន។
លោក Paul Hoffman ថ្លែងដោយសង្ខេបថា ក្នុងការដឹកនាំរយៈពេលជាង៣៧ឆ្នាំនេះលោក ហ៊ុន សែន បានប្រើប្រាស់ការគាបសង្កត់ធ្ងន់ធ្ងរគ្រប់រូបភាពលើពលរដ្ឋកម្ពុជា លុបបំបាត់ក្រុមប្រឆាំងដែលខ្លាំងក្លា និងសំឡេងសង្គមស៊ីវិលដើម្បីអាចនៅបន្តកាន់អំណាចបាន។
លោក Hoffman បានបន្ថែមថា៖ «នៅក្នុងដំណើរការនេះ លោក ហ៊ុន សែន បានរំលោភជាច្រើនលើច្បាប់ដែលអន្តរជាតិទទួលស្គាល់និងនិយាមសិទ្ធិមនុស្ស។ ស្ថានភាពពិតនៃការរំលោភទាំងនេះត្រូវបានច្រងក្រងយ៉ាងល្អ»។
កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់សហគមន៍ខ្មែរនៅក្រៅប្រទេសកើតឡើងខណៈលំហសេរីភាពនៅកម្ពុជាបានរួមតូចដោយរដ្ឋាភិបាលអនុញ្ញាតឱ្យធ្វើការតវ៉ាជាសាធារណៈតាមរូបភាពតូចៗប៉ុណ្ណោះ។ អង្គការ Freedom House ដែលមានមូលដ្ឋាននៅរដ្ឋធានីវ៉ាស៊ីនតោនបានចាត់ចំណាត់ថ្នាក់កម្ពុជាក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមិនមានសិទ្ធិសេរីភាពដោយមានពិន្ទុចំនួន២៤លើ១០០សម្រាប់ឆ្នាំ២០២១។
កាលពីថ្ងៃទី៣ខែសីហា ការិយាល័យសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិបានចេញរបាយការណ៍ស្តីពី ការធ្វើទុកបុកម្នេញប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនៅកម្ពុជា។ អង្គការសហប្រជាជាតិរកឃើញថាជាង៨០ភាគរយនៃអ្នកសារព័ត៌មានចំនួន៦៥នាក់ដែលបានសម្ភាស បានលើកឡើងថា ពួកគេត្រូវបានឃ្លាំមើល និងរឹតបន្តឹងដែលមិនសមាមាត្រនឹងស្ថានការណ៍ ឬមិនចាំបាច់អ្វីឡើយ។
អ្នកស្រី Michelle Bachelet ឧត្តមស្នងការអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបន្ទុកសិទ្ធិមនុស្ស មានប្រសាសន៍ថា ការរកឃើញនៅក្នុងរបាយការណ៍នោះ គឺ «គួរឱ្យព្រួយបារម្ភខ្លាំងណាស់» និងជំរុញឱ្យអាជ្ញាធរយកចិត្តទុកដាក់ដោះស្រាយតាមអនុសាសន៍ចំនួន១៥ដែលក្នុងនោះមានកុំឱ្យជ្រៀតជ្រែកក្នុងការងាររបស់អ្នកសារព័ត៌មាន មិនឱ្យមានការត្រួតពិនិត្យមុនការផ្សាយ សិទ្ធិទទួលបានព័ត៌មាន ពហុភាពសំឡេងក្នុងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនិងបញ្ហាប្រឈមដែលស្ត្រីអ្នកសារព័ត៌មានជួបប្រទះ។
អ្នកស្រី Bachelet បន្ថែមថា៖ «ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយសេរី ឯករាជ្យ និងចម្រុះ ដើរតួនាទីសំខាន់នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យទាំងអស់។ នៅពេលយើងការពារសេរីភាពសារព័ត៌មាន យើងការពារយុត្តិធម៌ អភិបាលកិច្ចល្អ និងសិទ្ធិមនុស្ស»។
នៅថ្ងៃទី២៦ ខែសីហា លោក Vitit Muntarbhorn អ្នករាយការណ៍ពិសេសសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិសម្រាប់កម្ពុជាបានវាយតម្លៃពីស្ថានភាពកម្ពុជានៅពេលបញ្ចប់ដំណើរទស្សនកិច្ចនៅកម្ពុជាជាផ្លូវការជាលើកដំបូងដោយបានស្នើឱ្យរដ្ឋាភិបាលទម្លាក់ចោលការចោទប្រកាន់និងបញ្ឈប់ការកាត់ទោសអ្នកនយោបាយនិងសកម្មជននយោបាយនានាហើយបើកចំហសេរីភាពអង្គការសង្គមស៊ីវិល។
របាយការណ៍និងសេចក្តីថ្លែងការណ៍ទាំងពីរបានបង្ហាញពីការភ្ជាប់ការបំពាននេះទៅនឹងការបោះឆ្នោតជាតិនាខែកក្កដាឆ្នាំ២០២៣ ដោយចង្អុលបង្ហាញថា ការបោះឆ្នោតនឹងមិនអាចប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី និងយុត្តិធម៌នោះទេដោយសារវិសាលភាពធំធេងនៃការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សដែលបានកើតឡើង។
គណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាបានថ្លែងថាគោលដៅថ្មីដែលគណៈកម្មការកំពុងធ្វើនេះស្របគ្នានឹងអ្វីដែលអង្គការសហប្រជាជាតិបានផ្តល់អនុសាសន៍។
លោក Morton Sklar ទីប្រឹក្សាច្បាប់របស់គណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាបានថ្លែងប្រាប់វីអូអេកាលពីថ្ងៃពុធសប្តាហ៍នេះថាកិច្ចការបន្ថែមទៀតគឺគណៈកម្មការនឹងតាមដានការអនុវត្តដែលមានចែងក្នុងរបាយការណ៍ទាំងពីររបស់អង្គការសហប្រជាជាតិហើយនឹងសេចក្តីថ្លែងការណ៍ទៅក្រុមប្រឹក្សាសិទ្ធិមនុស្សអង្គការសហប្រជាជាតិដែលនឹងជួបប្រជុំនៅសម័យប្រជុំពិសេសនៅថ្ងៃទី៥ ខែតុលា។
លោក Morton Sklar បានបន្ថែមថា៖ «យើងតាមដានការងារជាមួយនឹងទីភ្នាក់ងារទាំងនោះដោយចាប់ផ្តើមពីអ្នករាយការណ៍សិទ្ធិមនុស្សពិសេស និងគាំទ្រអ្វីដែលមាននៅក្នុងគំនិតផ្តួចផ្តើមទាំងបី ហើយប្រាប់ពួកគេថាពួកគេត្រូវធ្វើបន្តទៀតដោយផ្តល់យោបល់ថាត្រូវធ្វើយ៉ាងណាដើម្បីសម្រេចបាន»។
គណៈកម្មការក៏មានគម្រោងបញ្ជូនឯកសារច្បាប់«មិត្តភក្តិរបស់តុលាការ»ដើម្បីសម្តែងការគាំទ្រដំណើរការសំណុំរឿងព្រហ្មទណ្ឌមួយដែលតុលាការបារាំងកំពុងដំណើរការពាក់ព័ន្ធនឹងករណីបោកគ្រាប់បែកលើបាតុកម្មអហិង្សាដឹកនាំដោយលោក សម រង្ស៊ី កាលពីជាង២៥ឆ្នាំមុននិងពន្យល់ពីហេតុផលក្នុងការពង្រីកការកាត់ទោសដល់ការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សដទៃទៀត។
គណៈកម្មការក៏ជំរុញឱ្យសហគមន៍ធ្វើសកម្មភាពបន្ទាន់ដោយបញ្ជូនលិខិតគាំទ្រឬតវ៉ាពាក់ព័ន្ធនឹងសកម្មភាពជាក់លាក់មួយចំនួនដែលមានដូចជាការកាត់ទោសដោយតុលាការកម្ពុជាលើអ្នករិះគន់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាជាច្រើននាក់ដែលក្នុងនោះមានកញ្ញា សេង ធារី អ្នកច្បាប់ខ្មែរអាមេរិកាំងនិងសំណុំរឿងក្បត់ជាតិរបស់លោក កឹម សុខា ប្រធានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិផងដែរ។
អ្នកជំនាញសិទ្ធិមនុស្សអន្តរជាតិក៏លើកទឹកចិត្តពលរដ្ឋកម្ពុជាដែលមានសញ្ជាតិបរទេសឱ្យប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធតុលាការដែលនៅក្រៅប្រទេសកម្ពុជាដែលពលរដ្ឋកម្ពុជាបានភៀសខ្លួនទៅរស់នៅហើយបានចូលសញ្ជាតិដើម្បីប្តឹងជនរំលោភសិទ្ធិមនុស្សដែលរាប់តាំងពីលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ចុះមកមន្ត្រីថ្នាក់ក្រោមរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា។
បច្ចុប្បន្ននេះ លោក សម រង្ស៊ី ប្រធានស្តីទីគណបក្សសង្គ្រោះជាតិកំពុងប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធតុលាការបារាំងប្តឹងលោកហ៊ុន សែន លោកឧត្តមសេនីយ៍ ហ៊ីង ប៊ុនហៀង ប្រធានអង្គរក្សលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន និងលោកឧត្តមសេនីយ ហ៊ុយ ពិសិដ្ឋ អតីតប្រធានអង្គរក្សលោក ហ៊ុន សែន ពាក់ព័ន្ធនឹងការបោកគ្រាប់បែកដ៏ប្រល័យមកលើបាតុករអហិង្សាដែលដឹកនាំដោយលោក សម រង្ស៊ី កាលពីខែមីនា ឆ្នាំ១៩៩៧ នៅរាជធានីភ្នំពេញ។
លោក Brad Adams អតីតប្រធានប្រចាំតំបន់អាស៊ីនៃអង្គការសិទ្ធិមនុស្ស Human Rights Watch បានបន្ថែមក្នុងបទបង្ហាញកាលពីខែសីហាដែលរៀបចំដោយគណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាថា៖ «ប្រសិនបើអ្នកជាជនរងគ្រោះដោយសារការធ្វើទារុណកម្មនៅកម្ពុជា សូម្បីជាជនរងគ្រោះដោយសារការជួញដូរដោយអាជ្ញាធរ។ ប្រសិនបើអ្នកជាជនរងគ្រោះដោយសារការរឹបអូសដីធ្លី។ ប្រសិនបើអ្នកជាជនរងគ្រោះដោយសារការចាប់ខ្លួនដោយខុសច្បាប់ ហើយបានបង្កការខូចខាត ដូចជាការចាប់ដាក់គុកដោយគ្មានហេតុផលសមស្របអ្វី គឺអ្នកប្រហែលជាអាចមានឱកាសប្តឹងទៅតុលាការនៅប្រទេសដែលអ្នករស់នៅហើយមានសញ្ជាតិដោយប្តឹងបុគ្គលដែលបានបង្កការខូចខាតទាំងនោះ។ ករណីនេះនឹងជួយដល់ការស្វែងរកយុត្តិធម៌»។
អ្នកជំនាញសិទ្ធិមនុស្សរូបនេះថ្លែងថាពលរដ្ឋរងគ្រោះត្រូវមានភ័ស្តុតាងជាក់ស្តែងហើយពិភាក្សាជាមួយនឹងមេធាវីនៅប្រទេសដែលខ្លួនរស់នៅដើម្បីស្វែងរកវិធីប្តឹង។ ដូចករណីលោកសម រង្ស៊ីគឺក្រុមការងារសិទ្ធិមនុស្ស អង្គការសហប្រជាជាតិនិងការិយាល័យស៊ើបអង្កេតសហព័ន្ធ(FBI) របស់សហរដ្ឋអាមេរិកបានចងក្រងភ័ស្តុតាងជាច្រើន។ ភ័ស្តុតាងខ្លះមានលក្ខណៈប្រត្យក្សដូចជានៅថ្ងៃបោកគ្រាប់បែកគឺអង្គរក្សរបស់លោក ហ៊ុន សែន បានរារាំងបាតុករមិនឱ្យដេញតាមជនល្មើស។
សំណុំរឿងលោក សម រង្ស៊ីទល់នឹងលោក ហ៊ុន សែន លោក ហ៊ីង ប៊ុនហៀង និងលោក ហ៊ុយ ពិសិដ្ឋនៅក្នុងតុលាការបារាំងមិនពាក់ព័ន្ធនឹងយុត្តាធិការសាកលទេ។ សំណុំរឿងនេះអាចដំណើរការបានដោយសារលោក សម រង្ស៊ីមានសញ្ជាតិបារាំង។ បច្ចុប្បន្នលោកហ៊ុន សែនមានអភ័យឯកសិទ្ធិប្រមុខរដ្ឋ ប៉ុន្តែពេលលោកចុះចេញពីតំណែងហើយបើរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាថ្មីមិនពេញចិត្តនឹងលោក ហើយយល់ព្រមប្រគល់ឱ្យតុលាការបារាំងកាត់ទោសគឺអាចធ្វើបាន។ នេះបើតាមការពន្យល់របស់លោក Brad Adams។
អ្នកស្រី Jessica Finelle មេធាវីឯករាជ្យនៅប្រទេសបារាំងថ្លែងកាលពីខែសីហាក្នុងកម្មវិធីរបស់គណៈកម្មការស៊ើបអង្កេតកម្ពុជាថាពលរដ្ឋរងគ្រោះនៅប្រទេសជាច្រើនកាន់តែប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធបរទេសដើម្បីឱ្យរដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសដើមរបស់ពួកគេទទួលខុសត្រូវចំពោះការរំលោភសិទ្ធិរបស់ពួកគេ។
អ្នកស្រី Jessica Finelle បានថ្លែងពាក់ព័ន្ធនឹងសំណុំរឿងរបស់លោក សម រង្ស៊ី ប្រឆាំងនឹងលោកហ៊ុន សែនថា៖ «ខ្ញុំគិតថានេះគឺជាសារជំរុញទឹកចិត្តដ៏ខ្លាំងថាការទទួលខុសត្រូវកើតមានហើយនៅពេលឥឡូវនេះហើយគ្មានឧក្រិដ្ឋកម្មណាមួយក្នុងពិភពលោកដែលមិនរងការដាក់ទណ្ឌកម្មជារៀងរហូតទេ។ ពិតជាគ្មានការធានាអំពីរឿងនេះទៀតទេ»។
ក្រសួងការបរទេសកម្ពុជាបានរិះគន់អនុសាសន៍របស់អ្នករាយការណ៍ពិសេសរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិដោយលើកឡើងថាការបារម្ភរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាលើបញ្ហាសិទ្ធិមនុស្សមិនត្រូវបានអ្នករាយការណ៍យកមករំលេចទេ។ ក្នុងនោះមានដូចជាការប្រើប្រាស់ពាក្យសម្តីអសុរស ការបង្កាច់បង្ខូច ការប្រឌិតព័ត៌មាន ការអុចអាលឱ្យមានការរើសអើងជាតិសាសន៍ និងការញុះញង់ឱ្យមានការបះបោរក្រោមរូបភាពសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិជាដើម។ នេះបើតាមសេចក្តីថ្លែងការណ៍ចុះថ្ងៃទី២៦ ខែសីហារបស់ក្រសួងការបរទេសកម្ពុជា។
សេចក្តីថ្លែងការណ៍ដដែលក៏បានបញ្ជាក់ពីការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងការលើកកម្ពស់សិទ្ធិមនុស្សក្រោមក្របខណ្ឌនីតិរដ្ឋនិងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យហើយក៏ប្តេជ្ញារៀបចំការបោះឆ្នោតជាតិក្នុងពេលខាងមុខឱ្យមានលក្ខណៈ«សេរី យុត្តិធម៌ ប្រកបដោយសណ្តាប់ធ្នាប់ សន្តិភាពនិងតម្លាភាព»៕
