مصاحبه اختصاصی با اولی هاینونن، معاون پیشین مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در امور پادمان‌ها، درباره دلایل عدم پیوستن ایران به کنوانسیون‌های ایمنی و امنیت هسته‌ای.
سیامک دهقانپور: آقای هاینونن به نظر شما چرا ایران به کنوانسیون ایمنی و امنیت هسته ای نپیوسته است؟
اولی هاینونن: وقتی در سال ۲۰۰۳ عدم پایبندی ایران به تعهدات پادمانی‌اش روشن شد، در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پرسش‌هایی درباره تدابیر و عملکرد ایمنی هسته‌ای ایران در تاسیسات هسته‌ای اش مطرح شد. علت آن هم روشن بود چون ایران در آن مقطع تنها کشور دارای برنامه هسته‌ای با ابعاد صنعتی بود که سه کنوانسیون ایمنی و امنیت هسته‌ای را نپذیرفته بود. تنها کشور دیگری که به این کنوانسیون‌ها نپیوسته کره شمالی است. شرایط طی دو دهه گذشته هیج تغییری نکرده است. این به یقین این پرسش را به میان می‌کشد که چرا ما شاهد چنین وضعیتی هستیم؟ و من فکر می‌کنم دلایل متعددی برای آن وجود دارد.
نخست این که این کنوانسیون‌ها با حقوق و تعهداتی همراه هستند. این حقوق شامل این است که شما در تدابیر ایمنی و امنیت هسته ای از حمایت، آموزش، تجهیزات و همکاری با دیگر کشورها و آژانس بین المللی انرژی اتمی برخوردار می‌شوید. در برجام هم بندی درباره همکاری هسته‌ای غیرنظامی است که منابع مضاعفی را برای اجرای تعهدات ایران در اختیار آن کشور قرار می‌دهد. اما این کنوانسیون‌ها با تعهداتی همراه هستند و مشکل هم به احتمال زیاد همین جا است. در این تعهدات کشور عضو کنوانسیون باید عملکرد خود را به اشتراک گذاشته و توضیح دهد. این امر می‌تواند پیامدهای داخلی و بین المللی داشته باشد. این کنوانسیون‌ها شفافیت بیشتری را طلب می‌کنند و از لحاظ داخلی ممکن است این پرسش عنوان شود که آیا این فعالیت‌ها از لحاظ اقتصادی منطقی است.
این وضعیت را می‌شود با امارات متحده عربی مقایسه کرد. در سال ۲۰۰۴ یک سال بعد از باز شدن پرونده ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی من و محمد البرادعی، مدیرکل وقت آژانس بین المللی انرژی اتمی، به امارات رفتیم. آن ها که هیچ سابقه‌ای در این صنعت نداشتند گفتند قصد دارند نیروگاه هسته‌ای راه بیاندازند. اکنون «نیروگاه هسته ای براکه» در حال فعالیت است و رآکتورهای جدیدی در حال ساخت است و آن‌ها به تمام کنوانسیون‌های ایمنی و امنیت هسته‌ای پیوسته‌اند.
س: این کنوانسیون‌ها چه کارکرد اجرایی دارند؟
اولی هاینونن: هر کشور عضو این کنوانسیون‌ها می‌تواند اگر منافع آن کشور ایجاب کند این میثاق‌ها را ترک کند، ولی تا کنون هیچ کشوری این کنوانسیون‌های ایمنی را ترک نکرده است. تفاوت اجرای این کنوانسیون‌ها با تدابیر پادمانی در این است که آن جا امکان بازرسی برای آژانس در نظر گرفته‌شده و کشورها موظف‌اند گزارش‌هایی را رسما به آژانس ارائه کنند و آژانس می‌تواند عدم پایبندی کشورها را گزارش دهد. کنوانسیون‌های ایمنی و امنیت هسته‌ای بیشتر مانند اقدامات شفاف سازی است. کشورهای عضو باید قوانین داخلی موثری داشته باشند و نظام ایمنی هسته‌ای شان باید مستقل باشد. هر سه سال کشورهای عضو نشستی برگزار می کنند و اعضا طرح اجرایی ملی خود را در ایمنی و امنیت هسته‌ای ارائه می دهند. این که در سه سال گذشته چه کرده‌اند و چه دستاوردی داشته‌اند. این جلسه‌ای پشت درهای بسته است. اسناد منتشر نمی شود. آن جا دیگر کشورها درباره عملکرد یکدیگر اظهار نظر می کنند و از دیگر کشورها می‌توانند بیاموزند. کشورها همچنین می‌توانند به طور داوطلبانه از کشور دیگری بخواهند گزارشی در باره تدابیر ایمنی و امنیت هسته‌ای شان تهیه کند و توصیه‌هایی برای بهبود کار ارائه دهد. این گزارش‌ها محرمانه خواهند بود و منافع بسیاری برای کشورها خواهد داشت. در «کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هسته‌ای» برای نمونه اطمینان حاصل می‌شود که تروریست‌ها یا یک تهدید داخلی به مواد هسته‌ای دسترسی نداشته باشند. این کنوانسیون مواد هسته‌ای در کشورها و مواد هسته‌ای در حال انتقال بین کشورها و تاسیسات هسته‌ای را در بر می‌گیرد. اگر خرابکاری در تاسیسات هسته‌ای یک کشور عضو کنوانسیون انجام بگیرد می‌تواند درخواست کمک کند. بر مبنای موافقتنامه فنی آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران و بر مبنای برجام بسیاری از این کمک‌ها در دسترس ایران بوده، ولی جمهوری اسلامی در این زمینه بسیار کند عمل کرده است. مجلس شورای اسلامی سال ۱۳۹۸ کنوانسیون پسماند رادیواکتیو را تصویب کرد، اما مورد تائید شورای نگهبان قرار نگرفت.
