دیمیتری ژدانیکوف، ایزابل کلز و ند پارکر در گزارشی ویژه که روز سوم دسامبر توسط خبرگزاری رویترز منتشر شد، به این موضوع که چطور اکسان موبیل، بزرگترین شرکت نفتی آمریکا، با استخدام و مشاورت با یک آمریکایی عراقی‌تبار، به تقویت، ثبات، و بقای دولت خودمختار اقلیم کردستان عراق کمک کرد.
شرکت اکسان موبیل (Exxon Mobil) در ماه ژانویه سال ۲۰۱۱ (زمستان ۱۳۹۰) علی خدری، یک شهروند عراقی-آمریکایی که از افراد پرنفوذ در عراق به شمار می‌رفت، را به استخدام خود در آورد. وی پیش از آن دستیار ویژه پنج سفیر آمریکا در بغداد و نیز مشاور ژنرال‌های آمریکایی در عراق بود.
پس از چند ماه، او در نشستی با مدیران ارشد اکسان موبیل، که برای تجزیه و تحلیل آینده عراق برگزار شده بود، نظرات خود را ابراز داشت. وی در این نشست به مقامات اکسان گفت عراق تحت نخست وزیری نوری المالکی در مسیر یک حکومت دیکتاتوری و جنگ داخلی حرکت می‌کند و افزود «ما شاهد گسترش خشونت و آشوب در بغداد خواهیم بود.»
به گفته آقای خدری عراق احتمالاً با ایران روابط تنگاتنگی برقرار خواهد نمود، که به باور او تأثیر منفی بر منافع شرکت‌های آمریکایی خواهد گذاشت.
اظهارات و برآوردهای او نظر مدیران ارشد اکسان موبیل را به خود جلب کرد؛ زیرا، دوسال پیش آنها قراردادی به ارزش ۲۵ میلیارد دلار با دولت عراق به امضا رسانده بودند تا از یک میدان نفتی در غرب بصره – که با دخیره ۴۳ میلیارد بشکه نفت خام به عنوان یکی از بزرگترین میادین نفتی عراق محسوب می‌شود – نفت استخراج کند.
با این حال آقای خدری می‌گوید شنیدن نظریات او برای مدیران اکسان بسیار تلخ و نگران کننده بود؛ چرا که آنها در حال مذاکره بر سر یک قرارداد چند میلیارد دلاری دیگر با کشوری بودند که به زودی از داخل منفجر خواهد شد.
او برای نخستین بار، در گفتگو با خبرگزاری رویترز، به تشریح جزئیات آن نشست و رویدادهای پس از آن پرداخت.
علی خدری به مدیران اکسان، سرمایه‌گذاری در شمال عراق، یعنی در اقلیم کردستان، را به عنوان طرح جایگزین پیشنهاد کرد، که از نظر سیاسی به مراتب باثبات‌تر از جنوب بوده و بیش از ۴۵ میلیون بشکه ذخائر نفتی را در خود جای داده است.
حدود یک سال بعد، شرکت نفتی اکسان قراردادی با کردستان عراق به امضا رساند. داستان امضای آن قرارداد، جریان به قدرت رسیدن بیشتر اقلیم خودمختار کردستان عراق را آشکار می‌کند.
در سال ۲۰۱۱ میلادی، مذاکرات سری با مقامات ارشد کردستان عراق – مذاکراتی که نه تنها قرار داد با اکسان، بلکه قراردادنفتی با شرکت نفتی رویال داچ شل (Royal Dutch Shell) را نیز در بر می‌گرفت – نشان می‌دهد که تصمیم به سرمایه‌گذاری اکسان در منطقه کردستان، چطور واشنگتن و بغداد را به خشم آورد و به کردستان کمک کرد تا به هدف دیرینه خود، یعنی استقلال، نزدیک‌تر شود.
به باور نویسندگان این گزارش، کردها دوست دارند که بگویند بزرگترین قوم بدون دولت در جهان هستند. حدود ۳۵ میلیون نفر از کردها در بخش‌هایی از سوریه، جنوب ترکیه، شمال عراق و غرب ایران سکونت دارند، که اکثراً سنی‌مذهب بوده و به زبان کردی صحبت می‌کنند.
قرارداد نفتی اکسان با کردستان عراق اعتماد به نفس کردهای آن منطقه را بالا برد؛ در واقع حضور بزرگترین شرکت نفتی آمریکا، نه تنها از نظر مالی، بلکه همچنین از نظر سیاسی و روانی به شهروندان و مقامات محلی اقلیم کردستان کمک کرد.
فواد حسین مسئول ویژه دفتر رئیس دولت خودمختار اقلیم کردستان عراق، به خبرگزاری رویترز می‌گوید البته بخش عمده‌ای از روند سازندگی منطقه کردستان، در حوزه نفت، قراردادهای نفتی و مذاکره با کشورهای مختلف بوده است.
به گفته او قرارداد با شرکت نفتی اکسان، به قراردادهای کوچکتری که اقلیم کردستان با شرکت‌های کوچک‌تر نفتی به امضا رسانده بود، اعتبار خاصی بخشید، که برای مقامات کرد یک پیروزی بزرگ به شمار می‌رود.
اکسان موبیل از هرگونه اظهار نظری در این زمینه خودداری کرده است.
در ادامه این گزارش آمده است، با وجود امضای این قرارداد نفتی، اما برای تشکیل یک کشور کاملاً مستقل کردستان، هنوز راه دراز و دشواری در پیش است.
واشنگتن، بغداد، آنکارا و تهران همگی مخالف استقلال کردستان هستند و با توجه به بروز ناآرامی‌ها در منطقه، معلوم نیست آیا اقلیم کردستان قادر است به تنهایی و به عنوان یک کشور مستقل، تمامیت ارضی و استقلال خود را حفظ کند.
پیشروی‌های گروه موسوم به «دولت اسلامی» (داعش) در بخش‌هایی از عراق در تابستان گذشته و از هم پاشیدن ارتش عراق، رزمندگان کرد موسوم به پیشمرگه‌ها را بر آن داشت تا برای جلوگیری از اشغال کردستان، به مقابله با پیکارجویان داعش بپردازند؛ و زمانی که آن گروه افراطی تهدید کرد که در نظر دارد شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان را اشغال کند، ایالات متحده آمریکا، با بمباران مواضع داعش، به حمایت از کردها برخاست.
به دنبال توافق موقت بغداد و اقلیم کردستان در روز چهارم آذر ماه به منظور پایان دادن به اختلافات بر سر صادرات نفت، دست کم در ظاهر، به نظر می‌رسد که دولت مرکزی عراق بار دیگر اقلیم کردستان را تحت کنترل خود در آورده است.
اما به باور نویسندگان گزارش رویترز، این توافق موقت نه تنها هیچ راهکاری برای حل مشکلات بین اربیل و بغداد ارائه نمی‌دهد، بلکه بغداد را مجبور می‌کند تا به مشروعیت بهره‌برداری اقلیم کردستان از منابع نفتی در منطقه خود اعتراف کند و در همین رابطه، قراداد نفتی کردستان با شرکت اکسان، و شرکت‌های نفتی دیگر تن در دهد. درست است که اربیل حاضر به مصالحه با بغداد شد، ولی باید توجه کرد که اقلیم کردستان در عین حال توانست پیشرفت‌ها و دستاوردهایی که در طول سه سال گذشته بدست آورده بود، را حفظ کند.
تغییر استراتژی
شرکت‌های نفتی سالهاست که علاقمند به توسعه منابع نفتی در کردستان هستند؛ اما پس از آن که آمریکا در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲ خورشیدی) حکومت صدام حسین در عراق را سرنگون کرد، تمام دولت‌هایی که بعد از او روی کار آمدند، آشکارا به شرکت‌های نفتی هشدار دادند تگر علاقمند به توسعه میادین بزرگ نفتی در جنوب عراق هستند، نباید قرارداد نفتی جداگانه‌ای با اقلیم کردستان منعقد کنند.
چرا که مقامات دولت مرکزی بغداد بخوبی آگاه بودند چنانچه به کردستان اجازه دهند تا میادین نفتی خود را کنترل کند، میلیاردها دلار از درآمد نفتی بغداد کاسته خواهد شد و جدایی کردستان از عراق و استقلال آن منطقه را تسریع خواهد کرد.
اما در سال ۲۰۰۷ میلادی (۱۳۸۶ خورشیدی) و زمانی که کردستان، با توجه به منافع شرکت‌های نفتی قوانین متناسبی را به تصویب رساند، این امر بار دیگر توجه شرکت‌های نفتی را به منطقه کردستان جلب کرد. شرکت‌های متوسط نفتی شروع به سرمایه گذاری در منابع نفتی کردستان کردند، در حالی که شرکت‌های بزرگ نفتی در حاشیه تحولات در منطقه کردستان را از نزدیک پیگیری می‌کردند.
در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ میلادی، زمانی که سرانجام بغداد انحصار نفت جنوب را به مناقصه گذاشت، شرکت‌های بزرگ برای امضای قرارداد به عراق سرازیر شدند؛ اما شرایط مناقصه بسیار سخت بود و بسیاری از شرکت‌های نفتی، از جمله اکسان، را به سرعت ناامید کرد.
فؤاد حسین رئیس دفتر ویژه رئیس دولت اقلیم کردستان می‌گوید، شرکت اکسان در اواخر سال ۲۰۱۰ بطور محرمانه، چگونگی ارتباط با اقلیم کردستان را مورد بررسی قرار داد، تا این که در سال ۲۰۱۱ اکسان رسماً گفتگوهای نفتی خود با مقامات کردستان عراق را آغاز کرد.
یک سال پیش از آغاز مذاکرات، علی خدری در اعتراض به سیاست‌های آمریکا در عراق، از سمت خود در دولت ایالات متحده استعفا داده بود. وی معتقد بود آن سیاست‌ها، به منافع واشنگتن در منطقه آسیب خواهد زد.
با این حال آقای خدری توانست در جهان نفت، که مملو از کارشناسان نفتی تگزاسی و نظامیان سابق است، بطور چشم‌گیری خود را نشان دهد و در این زمینه اظهار وجود کند. وی جوانی لاغر اندام بود که ریش پروفسوری داشت و از نفوذ و اعتماد به نفس خاصی برخوردار بود. از سال ۲۰۰۳ میلادی محرم اسرار بسیاری از توافق‌های سیاسی بود که پشت درهای بسته صورت می‌گرفت و ارتباط مستقیم با رئیس دولت اقلیم کردستان عراق داشت.
فؤاد حسین، که به اتفاق علی خدری سابقاً مشاور مقامات آمریکایی در عراق بود، می‌گوید «خدری تقریباً با تمام مقامات آمریکایی در بغداد و کلیه رهبران عراق در ارتباط بوده است.»
در بهار سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ خورشیدی)، چندین بار مقامات برخی از شرکت‌های کوچک با رکس تیلرسون، که سالهاست مدیر عامل شرکت اکسان است، و نیز با معاون اودیدار کردند، که این دیدارها در نهایت باعث تغییر استراتژی اکسان شد.
نخستین نشست در دفتر مرکزی شرکت اکسان در شهر دالاس تگزاس برگزار شد و در تالار بزرگ کنفرانس، مدیر عامل و تعدادی از کارمندان آن شرکت، با ارائه گزارش‌های کوتاهی، تیلرسون را در جریان فعالیت‌های شرکت قرار دادند.
مدیر عامل اکسان نیز با دقت به حرف‌های آنها گوش می‌کرد، حرف‌هایی که عمدتاً درباره فناوری، زمین شناسی، و کمی هم در مورد تحولات و مسائل سیاسی عراق بود. اما پس از پایان گزارش‌ها، اکثر پرسش‌های تیلرسون درباره مسائل سیاسی بود؛ و اینجا بود که خدری شروع به صحبت کردن نمود.
آقای خدری گفت « تمام چیزهایی که فکر می‌کردم احتمالاً در عراق اتفاق خواهد افتاد را به او گفتم. از جمله، گفتم اگر بخواهید از خطرات احتمالی بپرهیزید، بنابراین، بغداد و جنوب عراق، آخرین مکانی خواهد بود که شاید شما بخواهید در آن سرمایه‌گذاری کنید.»
وی همچنین هشدار داد که این مناطق پر از تروریست‌های القاعده، افراد وابسته به سپاه پاسداران ایران، شورشیان بعثی و شبه‌نظامیان شیعه است که هزاران نفر از نیروهای نظامی آمریکا را کشته و یا زخمی کرده‌اند.
علی خدری در عوض به کردستان اشاره کرد، که به مراتب آرام‌تر و اکثر شهروندانش از طرفداران آمریکا هستند.
شروع مذاکرات رسمی
به گفته فؤاد حسین پس از مذاکرات تلفنی خدری با وی، مذاکرات رسمی اکسان و مقامات اقلیم کردستان عراق آغاز شد و طرفین، بطور سری در لندن، دوبی و اربیل با یکدیگر دیدار کردند.
مذاکره‌کننده ارشد کردستان، آشتی هورامی وزیر منابع طبیعی اقلیم کردستان عراق، و سرپرست هیات مذاکره‌کننده اکسان نیز رئیس آن شرکت در تگزاس بود. اما فؤاد حسین و گاهی مسعود بارزانی، رئیس دولت خودمختار اقلیم کردستان نیز در مذاکرات شرکت می‌کردند.
فؤاد حسین می‌گوید آن مذاکرات منحصر به اکسان و مقام‌های اقلیم کردستان نبود، بلکه نمایندگان شرکت نفتی اروپایی شل نیز در آنها شرکت می‌کردند. شل با سهمی کمتر شریک اکسان در میدان نفتی قرنه در غرب عراق بود، ولی قرارداد جداگانه‌ای با بغداد امضا کرده بود تا ۱۰ میلیارد دلار در میدان نفتی مجنون در جنوب آن کشور سرمایه‌گذاری کند.
اکسان و شل معتقد بودند چنانچه یک قرارداد نفتی با کردستان عراق امضا کنند، با توجه به بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مشترک در عراق، بغداد قادر نخواهد بود فعالیت‌های آنها را در جنوب متوقف کند.
نخستین نشست در اربیل بود.
مذاکره‌کنندگان اکسان نگران روابط کردستان با عراق و ثبات بلندمدت در منطقه بودند. به گفته فؤاد حسین «آنها می‌خواستند با افکار رئیس جمهوری عراق آشنایی بیشتری پیدا کنند. مسعود بارزانی سیاست‌های نوری المالکی (نخست وزیر وقت) را برای عراق «زیان‌آور» خوانده بود.
با ادامه مذاکرات، در تابستان ۲۰۱۱، کردستان دو میدان نفتی را به شرکت نفتی آمریکایی «هس» فروخت، که اکسان و شل تمایل به خرید آنها داشتند. فؤاد حسین می‌گوید این اقدام شگفت‌آور کردستان باعث شد تا گفتگوهای اکسان و شل با کردستان متوقف شود.
آقایان حسین و خدری می‌گویند مسعود بارزانی برای آن که نشان دهد کردستان آماده بستن قرارداد نفتی با اکسان نیز هست، متعهد شد تا تسهیلات و شرایط بهتری فراهم آورد. سرانجام قرار شد در اواسط ماه اکتبر، طی مراسمی، قرار داد نفتی بین اقلیم کردستان و شرکت‌های اکسان و شل به امضا برسد؛ ولی مشکل دیگری پدید آمد.
شرکت شل در مراحل نهایی مذاکرات با بغداد بود تا امتیاز تولید گاز طبیعی در جنوب عراق را بدست آورد، قراردادی که ارزش آن بیش از ۱۷ میلیارد بود. بنابراین امضای قرار داد نفتی با کردستان می‌توانست قرارداد گاز طبیعی با بغداد را به خطر اندازد.
اکسان در هتل امپریال وین، محلی که بارزانی تعطیلات خود را در آنجا می‌گذاراند، با برگزاری نشستی به وی گفت که آماده است تا قرارداد نفتی با کردستان را به امضا برساند، در حالی که به نظر می‌رسید که شل هنوز تردید دارد.
آقای بارزانی و مقام‌های اکسان نمی‌دانستند که «پیتر ووزر» مدیر عامل شرکت شل، سه روز پس از آن که قرارداد با کردستان به امضا برسد، با نوری المالکی دیدار کرده بود تا امتیاز تولید گاز طبیعی در جنوب عراق را بدست آورد. از این رو شل به اکسان گفت که دیگر مایل نیست با کردستان عراق قراردادی منعقد کند.
سخنگوی شل از هر گونه اظهار نظر در مورد قرارداد نفتی با کردستان خودداری کرد و گفت امروز توجه ما انجام پروژه شرکت گاز بصره و میدان نفتی مجنون است، که هر دو پروژه برای نوسازی و توسعه اقتصادی عراق بسیار حائز اهمیت هستند.
جاه‌طلبی منطقه‌ای؟
شرکت نفتی اکسان دست به کار شد، و معتقد بود که شرکت‌های رقیب مانند شورون (Chevron) و توتال (Total) نیز از آنها پیروی خواهند کرد. در حالی که تیلرسون در دالاس حضور داشت، نماینده اکسان بی سر و صدا برای امضای قرارداد به اربیل رفت.
بر اساس این قرارداد، اکسان موفق شد امتیاز توسعه شش میدان نفتی که در مناطق مختلف اقلیم کردستان قرار داشتند را بدست آورد. یکی از میادین در مناطق مرزی با ترکیه و یکی دیگر در نزدیکی مرزهای مشترک با ایران قرار دارند. سه میدان نفتی نیز در نزدیکی مرز اقلیم کردستان و سرزمین اصلی عراق بود، که کنترل این میادین همواره مورد بحث بین بغداد و اربیل بوده است.
به اعتقاد برخی از تحلیلگران، در واقع کردستان با استفاده از قرارداد نفتی با اکسان خطوط مرزی خود را مستحکم‌تر کرد.
حسین می‌گوید اکنون مناطق مورد بحث تحت کنترل کردستان است و نیازی به مشروعیت آنها از سوی شرکت‌های نفتی ندارد. اما پس از امضا قرارداد بارزانی حضور شرکت‌های نفتی مانند اکسان در منطقه را نوع بیمه امنیتی برای کردستان توصیف کرده است.
الفاظ رکیک
در اوائل ماه نوامبر سال ۲۰۱۱، خبر قرارداد بغداد و واشنگتن را سخت خشمگین کرد. مالکی نامه‌ای به باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا نوشت از وی خواست تا اکسان را تحت فشار بگذارد تا قرارداد را لغو کند. معاون نخست وزیر عراق در امور انرژی مدیران اکسان را احضار کرد تا در این مورد توضیح دهند.
به نوشته گزارشگران رویترز، این قرارداد برای واشنگتن «خجالت‌آور» بود. استراتژی آمریکا بر اساس حمایت از مالکی، و پشتیبانی از تمامیت ارضی عراق تحت یک دولت مرکزی مقتدر و واحد طراحی شده بود؛ ولی اکنون، یکی از شرکت‌های قدرتمند آمریکا سیاست خارجی آمریکا را نادیده گرفته بود.
یکی از دیپلمات‌های پیشین آمریکا به رویترز گفت دولت ایالات متحده از قرارداد نفتی اکسان با کردستان، یک روز پیش از امضا قرارداد، آگاه شد. این دیپلمات پیشین آمریکایی همچنین می‌گوید «با شنیدن این خبر، رنگ از رخسار جیمز جفری سفیر آمریکا در عراق پرید و به استنباط من، وی الفاظ رکیکی هم نثار اکسان کرد، و از چنین اقدامی متحیر مانده بود.»
حسین همچنین به خاطر می‌آورد که مدت کوتاهی پس از امضا قرارداد، آشتی هورامی وزیر منابع طبیعی اقلیم کردستان عراق دیدار پرتنشی در بغداد با جیمز جفری داشتند. به گفته او «جفری خیلی خشمگین بود؛ و ما تلاش می‌کردیم که او را متقاعد کنیم که کاری که ما انجام می‌دهیم، قانونی و در جهت منافع عراق و کردستان است.»
آقای هورامی از هر گونه اظهارنظری در این زمینه خودداری کرده است.
پس از این رویداد جفری نیز از وزارت خارجه استعفا داد و گفت که مشاور شرکت اکسان شده است؛ ولی او نیز در این مورد از هرگونه اظهار نظری خودداری نمود.
این قرارداد یک پیروزی سیاسی برای کردها بود. اکسان نشان داد که اربیل قادر است با شرکت‌های بزرگ نفتی بطور مستقل قرارداد ببندد، صرف نظر از آنک ه بغداد چه واکنشی نشان دهد.
هورامی در اواخر سال ۲۰۱۱، در یک نشست خبری، قرارداد با اکسان را فاش کرد. او گفت کردستان با شرکت‌های کوچک نفتی قراردادهایی به امضا رسانده است، ولی اکنون با شرکت‌های نفتی غول‌آسای آمریکایی همکاری می‌کند.
طی چند ماه، شرکت نفتی توتال فرانسه و شورون نیز با اقلیم کردستان قراردادهای نفتی بسته‌اند، و توانمندی و موقعیت سیاسی و اقتصادی کردستان را تحکیم کردند.
پس از آن، اقلیم کردستان عراق قرارداد دیگری با شرکت روسی گازپروم به امضا رساند.
رابرت فورد، سفیر پیشین آمریکا در سوریه، که از سوی وزارت خارجه آمریکا در سه مأموریت در عراق شرکت داشت، می‌گوید «چیزی که کردستان را به بغداد وابسته کرده است پول است. بنابراین کردها هرچه بیشتر منابع مالی مستقل، بویژه از نفت، داشته باشند، این امر آنها را به هدف نهایی خود، حتی اگر استقلال کامل نیز نباشد، به خودمختاری بیشتر نزدیک‌تر می‌کند.»
در ژانویه سال ۲۰۱۳ (زمستان ۱۳۹۲)، تیلرسون مدیرعامل شرکت اکسان موبیل، برای ترمیم و بهبود رابط با دولت عراق، برای نخستین بار به بغداد رفت و این دیدار باعث شد که دولت مرکزی قراردادهای نفتی خود با شرکت اکسان را لغو نکند.
اربیل حتی برای آسان کردن صادرات نفت خود خط لوله‌ای به ترکیه احداث کرد، که بغداد را بیش از پیش به خشم آورد.
اما، رویدادهای اخیر به نفع اکسان تمام شد. در انتخابات امسال، منتقدان عمده اکسان، مانند مالکی و دو نفر دیگر از سیاستمداران ارشد، از قدرت برکنار شدند. در این حال، موافقت هفته گذشته اربیل با بغداد نشان داد کسانی که جانشین آنها شدند، بیشتر اهل مصالحه هستند.
خبر توافق بغداد و اربیل علی خدری را، که شرکت مشاورتی خود را تاسیس کرده است، شگفت‌زده نکرد. او می‌گوید با توجه به قدمت و تجربه ۱۲۵ ساله شرکت اکسان، مخالفت از سوی مالکی جریانی قابل کنترل و در نهایت قابل حل بود.
__________________________________-________________
برگردان فارسی این مقاله تنها برای اطلاع رسانی منتشر شده و نظرات بیان شده در آن، الزاماً بازتاب دیدگاه صدای آمریکا نیست.