مقامات جمهوری اسلامی زمانی که از نهاد شورای نگهبان دفاع می‌کنند، آن را مشابه نهادهای ناظر بر انتخابات در سایر کشورها می‌نامند. اما سابقه و عملکرد این نهاد نه تنها با آن چه ادعا می‌شود سازگار نیست، بلکه در بسیاری موارد خلاف این ادعا بوده است.
بنا بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شورای ۱۲ نفره نگهبان وظایف و اختیارات زیادی دارد. ماموریت نظارت بر انتخابات مجلس، ریاست جمهوری، و همچنین خبرگان رهبری بر عهده این شورا گذاشته شده است. شش عضو حقوقدان این شورا به پیشنهاد رئيس قوه قضائیه (منصوب رهبر) و با رای نمایندگان مجلس انتخاب می‌شوند. شش فقیه عضو آن هم به طور مستقیم توسط رهبر گزینش می‌شوند.
در ابتدا، زمانی که تصمیم گرفته شد نهاد شورای نگهبان شکل بگیرد، قرار بود این شورا نقش ناظر بر سلامت انتخابات را ایفا کند. اما با گذشت زمان، بر نقش سلیقه‌ای این شورا افزوده شد. به گونه‌ای که عملکرد این شورا در سیزدهمین انتخابات ریاست جمهوری، حتی اعتراض برخی چهره‌های حکومت را نیز برانگیخته است.
آیت الله خامنه‌ای همواره از این شورا حمایت کرده است. رهبر جمهوری اسلامی حتی اردیبهشت امسال در اظهارنظری گفته بود: «عده‌ای با خدشه وارد کردن در اصل انتخابات و یا در عملکرد دست اندرکاران اعم از شورای نگهبان یا دستگاه‌های دیگر موجب دلسردی مردم می‌شوند که این کار غلط است.»
عمار ملکی، استادیار علوم سیاسی در هلند، به صدای آمریکا می‌گوید: «مشکل اعضای شورای نگهبان این است که مفهوم آزادی را نمی‌دانند.» به گفته آقای ملکی، اعضای شورای نگهبان «برده یک دیکتاتوری مطلقه هستند.»
- نقش رهبر در نظارت سلیقه‌ای شورای نگهبان
اعضای شورای نگهبان خود را محق می‌دانند صلاحیت هرکس را که بخواهند رد کنند. آنها در دو دهه اخیر هرکسی که منتقد سیاست‌های رهبر جمهوری اسلامی یا سایر موضوعات بوده را رد صلاحیت کرده‌اند. در این بین حتی روسای جمهوری سابق مثل اکبر هاشمی رفسنجانی و محمود احمدی نژاد در زمان نامزدی مجددشان، توسط این شورا رد صلاحیت شدند.
یکی از موارد مشهور از نقش رهبر در رد صلاحیت‌ها، اشاره محمود احمدی نژاد بود.
احمدی نژاد که در سال ۹۲ جای خود را به حسن روحانی داد، در سال ۹۵ فعالیت‌های خود را اغاز کرد که در انتخابات ۹۶ دوباره کاندیدا شود. هشت ماه قبل از آن انتخابات، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در یک نشست علنی بدون اشاره به نام احمدی نژاد او را از شرکت در انتخابات برحذر داشت. او گفته بود: «یک آقایی آمده پیش من. من هم به ملاحظه صلاح حال خود آن شخص و صلاح حال کشور به ایشان گفتم که شما در فلان قضیه شرکت نکنید. نگفتیم هم شرکت نکنید. گفتیم صلاح نمی‌دانیم شما شرکت کنید.»
چند ماه بعد که محمود احمدی نژاد در انتخابات شرکت کرد، شورای نگهبان صلاحیت او را رد کرد.
حسن خمینی، نوه آیت الله روح الله خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی، نیز در حالی در انتخابات قبل رد صلاحیت شد که از بیت خامنه‌ای به او اشاره‌هایی شده بود.
- نقش شورای نگهبان در محدودیت انتخابات
کارشناسان در آزاد دانستن یک انتخابات، معیارهایی را مدنظر قرار می‌دهند. هرچند در ایران برخی از این معیارها وجود دارد اما برخی از آنها، گاه به صورت علنی و گاه غیرعلنی، رعایت نمی‌شود.
معیارهای انتخابات آزاد:
- آزادی رای دادن
- برگزاری انتخابات به صورت متناوب
- انتخابات سالم (روند سالم شمارش آرا)
- انتخابات آزاد (همه گرایش‌ها حق نامزد شدن داشته باشند)
- انتخابات عادلانه (رقبا عادلانه از امکانات برخوردار باشند)
- منتخب دارای اختیار و تاثیر در تصمیم گیری باشد
جز دو مورد اول، در سایر موارد در ایران موارد بیشمار نقض انتخابات وجود دارد.
شورای نگهبان اگرچه نقش ناظر بر انتخابات را بر عهده دارد، اما عملا نتوانسته است به آزادی انتخابات کمک کند.
در انتخهابات ریاست جمهوری سال ۸۸ وقتی معترضان خواستار شمارش صحیح آرا شدند، شورای نگهبان با حمایت رهبر حاضر به این کار نشد. بنا بر گفته کارشناسان، شورای نگهبان هرگز اجازه برگزاری یک انتخابات آزاد و با حضور همه گرایش‌ها - چه در انتخابات مجلس و چه در انتخابات ریاست جمهوری - را نداده است. از سوی دیگر این نهاد هرگز به استفاده ناعادلانه برخی کاندیداهای مورد حمایت حکومت از امکانات اعتراض نکرده است. بارها نامزدهای مستقل یا معدود چهره‌های منتقد حکومت که اجازه شرکت در انتخابات را یافته‌اند از استفاده برخی نامزدها از امکانات نهادها و سازمان‌های حکومتی و انقلابی مثل بسیج یا نهاد امداد امام خمینی شکایت کرده‌اند.
عمار ملکی، استادیار علوم سیاسی در هلند، می‌گوید شورای نگهبان برعکس وظایفی که برای حفاظت از سلامت انتخابات دارد، کارکردی برای جهت دادن به انتخابات، دارد.
وی افزود، نهاد شورای نگهبان، اصلی‌ترین مانع برای برگزاری یک انتخابات آزاد است.
ویدئو
