فرار مغزها پدیده‌ای است که در دهه‌های گذشته به صورت وسیع و چشمگیر گریبان کشورهای زیادی را گرفته است. برخی کشورهای توسعه یافته نیز شامل این فرار مغزها هستند اما بسیاری هم مقصد فرار این مغزها هستند.
در فرار مغزها، نیروی انسانی نخبه، از کشور خود به کشورهای دیگر مهاجرت می کند، در نتیجه به عقیده برخی، ضررهای علمی، اجتماعی، و اقتصادی بسیاری را به این کشورها وارد می کند.
برخی نیز معتقد هستند که فرار مغزها آنطور ها هم زیان آور نیست چون نفع آن به کشور مبدا می رسد. مثلا برخی از افرادی نخبه ای که به خارج مهاجرت می کنند، بعدها با دولت ها و کارشناسان کشور شان ارتباط برقرار و به آنها کمک می کنند یا اینکه این افراد به مقام های کشور مبدا خود مشاوره می دهند و یا به کشورهایشان پول می فرستند و سرمایه گذاری می کنند.
افزایش یا کاهش فرار مغزها در ایران
در پی وقایع بعد از سال ۸۸ بارها رسانه ها از افزایش فرار مغزها در ایران خبر دادند اما بعد از روی کار آمدن دولت حسن روحانی و با توافق هسته ای، انتظار می رفت این روند کاهش بیابد اما یک مقام ایرانی می گوید این روند همچنان رو به رشد است.
مهدی سیدی، رئیس کارگروه نخبگان شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران می گوید فرار مغزها در دولت روحانی افزایش چشمگیری داشته است.
مهدی سیدی روز دوشنبه، به خبرگزاری تسنیم گفت: آمار رسمی از مهاجرت نخبگان کشور، ۱۱ هزار و سیصد نفر در یکسال گذشته، ۱۶ درصد رشد داشته است.
به گفته آقای سیدی این آمار در سال ۱۳۹۳-۱۳۹۴ رقمی نزدیک به ۱۰ هزار نفر بوده است.
این ادعا در حالی است که سال گذشته حسن روحانی رئیس جمهوری ایران گفته بود روند فرار مغزها معکوس شده است.
او تیرماه ۱۳۹۴ گفته بود با ایجاد شرکت‌های "دانش بنیان" و "جذب ایرانیان خارج از کشور" ما شاهد حضور متخصصان خارج از کشور هستیم و در واقع با اینگونه اقدامات روند فرار مغزها معکوس شده است
بر اساس گزارش‌ها اولین مقصد نخبگان ایرانی برای ادامه تحصیل دانشگاههای آمریکا و سپس کانادا است.
در سال ۱۳۹۴ حسن قشقاوی معاون كنسولی، امور مجلس و ایرانیان وزیر امور خارجه ایران در نشست مسائل کنسولی که در محل وزارت خارجه برگزار شد گفته بود: میزان مهاجرت ایرانیان اعم از نخبگان یا غیر نخبگان به خارج از کشور ۳۰ درصد کاهش یافته است.
به گفته حسن قشقاوی در سال ۱۳۹۳ حدود ۷۰۰ هزار سند مربوط به مسافرت به خارج از كشور صادر شده است که این تعداد در سال ۱۳۹۴ حدود ۵۰۰ هزار سند بود و حدس زده میشود این آمار در سال جاری هم كاهش یابد.
اگرچه شمار ایرانیان مقیم خارج از کشور به دقت معلوم نیست اما در سال ۱۳۹۳، سید جواد قوام شهیدی، دبیر شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، اعلام کرد که پنج تا شش میلیون ایرانی، خارج از کشور زندگی می‌کنند که هفت درصد از جمعیت کل کشور را شامل می شود.
با این حال بانک جهانی می گوید بین سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ مهاجرت خالص از ایران ۳۰۰ هزار مورد بوده است.
دکتر فرهود: نخبگان بروند، کشور تهی می شود
داریوش فرهود، که از او به عنوان پدر علم ژنتیک انسان در دانشگاه علوم پزشکی تهران یاد می شود در مصاحبه با صدای آمریکا گفت: با مهاجرت نخبگان کشور تهی خواهد شد و افراد که شایستگی لازم را ندارند جایگزین می شوند و این در بلند مدت آسیب‌های بدی به کشور وارد می کند.
داریوش فرهود فرار مغزها را "فرار ژن‌ها" می داند چرا که معتقد است زمانی که یک جوان نخبه از کشور می شود در واقع آنها ژن نخبگی را با خود برده اند و با ماندگاری نخبگان در خارج از کشور این ژن به آنها اضافه خواهد شد.
داریوش فرهود: فرار مغزها، فرار ژن ها است
وضعیت بحرانی ایران و مصر در فرار مغزها
"شاخص رقابت پذیری" مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۱۳ ونزوئلا و میانمار را جز کشورهایی می داند که بدترین وضعیت فرار مغزها را دارند.
بر اساس این شاخص ایران و مصر هر دو به خاطر بی ٍثباتی سیاسی از نظر حفظ مغزها در پایین جدول هستند و در رتبه های ۱۳۱ و ۱۳۳ قرار دارند.
به عقیده برخی کارشناسان عواملی چون کیفیت مراکز دانشگاهی، کمبود آزادی‌های فردی و اجتماعی و کیفیت سطح زندگی در کنار مشکلات یافتن فرصت شغلی مناسب و تبعیض قومی و دینی، از دلایلی است که نخبگان و تحصیل‌کردگان ایرانی را به خارج از کشور می‌کشاند.
مهرداد درویش پور، جامعه شناس در گفتگو با صدای آمریکا با اشاره به مشکل بیکاری گسترده در سطح جامعه و عدم جذب نخبگان، نا امیدی را اصلی‌ترین دلیل مهاجرت نخبگان دانست.
درویش پور معتقد است اگر شرایط مناسب برای دانشمندان، صاحبان اندیشه و نخبگان فکری فراهم نشود نه تنها این مهاجرت‌ها کم نمی شود بلکه سرعت بیشتری هم به خود خواهد گرفت و این کشور را با مشکلات بسیار جدی تری روبرو خواهد کرد.
درویش پور: متاسفانه جامعه ایران مثل سرزمین وبازده شده که هرکسی می خواهد فرار کند
موج مهاجرت در بین دانشجویان ایرانی در دو دوره است. دوره اول، زمانی است که دانشجویان بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه با مدرک لیسانس ایران را ترک می کنند. اما موج دوم زمانی است که دانشجویان بعد از لیسانس، فوق لیسانس خود را گرفته اند. آنها برای دکترا خارج می شوند.
هفته نامه برنامه، که از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی ایران منتشر می شود به نقل از دکتر شهرام یزدانی استاد دانشگاه شهید بهشتی نوشته است: ۹۰ نفر از ۱۲۵ نفر دانش آموزی که در سه سال گذشته در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده اند هم اکنون در دانشگاههای آمریکا تحصیل می كنند و و از هر ۹۶ دانشجوی اعزامی به خارج، تنها ۳۰ نفر به ایران باز گردند.
اعظم بهرامی، فعال حقوق زنان که به تازگی از دانشگاه تورین ایتالیا فارغ التحصیل شده است در مصاحبه با صدای آمریکا از تجربه خود می گوید. او گفت: تبعیض‌ها و محدودیت‌های در فضای دانشگاه‌ها نقش بسیاری در مهاجرت دانشجویان دارد.
به گفته خانم بهرامی محدودیت ظرفیت پذیرش یا حذف خانم‌ها در برخی رشته ها، اجرای طرح بومی سازی دانشگاه ها، مبنا قرار دادن نوع پوشش (چادر) در برخی دانشگاه‌ها بخشی از تبعیض هایی است که خانم‌ها در ایران برای ادامه تحصیل با آن مواجه هستند.
این فعال حقوق زنان اضافه کرد بازار کار ایران بستر لازم برای فارغ التحصیلان برخی رشته‌ها را ندارد از این رو دانشجویانی که فارغ التحصیل می شوند تمام تلاش خود را می کنند تا در همان کشور یا کشورهای دیگر مشغول شوند.
یک دانشجو: محدودیت جنسیتی در دانشگاه ها مسیر ادامه تحصیل خانم ها را سخت می کند
نقش دولت قبل در افزایش فرار نخبگان
برخی کارشناسان سیاست‌های دولت احمدی نژاد در ارتباط با "اقدام به بازنشسته سازی اجباری بسیاری از اساتید و هیات‌های علمی دانشگاه ها" را از عوامل مستقیم افزایش فرار مغزها دانسته اند.
محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور پیشین ایران معتقد بود ایران سرچشمه جوشش نخبگان است و نباید نگران خروج تعداد معدودی از آنها شد.
او گفته بود: "اگر در کشور ما مهندس و متخصص بیشتر از نیاز کشور است به نظر من اشکال ندارد که اینها به خارج از کشور بروند. من برداشت منفی از این امر نمی‌کنم. برخی رفتن مهندسان را نگران کننده می‌دانند در حالی که در دنیا نیروی انسانی جابه جا میشود و این كار در صورتی كه به كار ما لطمه نزند، به نظر من حسن است."
حمید، یک دانشجوی ایرانی ساکن تهران است که تصمیم دارد برای ادامه تحصیل به کانادا برود. او که فوق لیسانس ارتباطات دارد محدودیت‌های موجود را دلیل تصمیمش برای سفر به کانادا عنوان کرد.
حمید کانادا را انتخاب کرده است چرا که به نظر او وجود بسترهای زیرساختی تحقیقاتی برای امور پژوهشی، حمایت‌های مالی و علمی دانشگاه و دولت کانادا شرایط مناسبی برای تحصیل او فراهم می کند.
او در پاسخ به اینکه آیا پس از اتمام تحصیلش به کشور باز خواهد گشت گفت: فکر نمی کنم زمینه‌ای فراهم باشد که بعد تحصیل بخواهم به ایران برگردم.
دلیل اینکه نخبگان حاضر به بازگشت نیستند، چیست؟ مهرداد درویش پور، جامعه شناس به صدای آمریکا می گوید نبود امکانات بیشتر، فقیر تر شدن جامعه، گسترش محرومیت و کاهش شرایط توسعه اقتصادی تنها بخشی از پیامدهای فرار مغزها است.
نشریه هافینگتون پست در سال ۱۳۹۳ مقاله‌ای را به قلم چند تن از استادان داتشگاه منتشر کرد که در آن "فشارهای امنیتی" عامل اصلی فرار مغزها عنوان شده بود.
این گزارش به برخورد با شهروندانی نظیر امید کوکبی دانشجوی فیزیک کوانتوم در دانشگاه آستین که برای دیدار خانواده‌اش به ایران سفر کرد و بازداشت شد، اشاره کرد.
این دانشمند جوان ایرانی ۴ سال پیش به اتهام جاسوسی و همکاری با دولت متخاصم به زندان محکوم شد. با وجود این آقای کوکبی اتهامات خود را رد کرد و گفت که به دلیل سرباز زدن از همکاری با برنامه هسته‌ای ایران، زندانی شده است.
شاید به همین دلیل است که داریوش فرهود پژوهشگر حوزه ژنتیک، روان‌شناسی، انسان‌شناسی و اخلاق می گوید، ایجاد یک محیط امن، اعم از امنیت‌های اجتماعی، علمی و اقتصادی و حفظ احترام نخبگان کشور می تواند موجب کاهش مهاجرت نخبگان شود.
